Genellikle çöller denince akıllara gelen şey; sessiz, susuz topraklarda sadece rüzgârın uğultusu ve uçan akbabaların çığlıklarıdır. Ancak bu bölgeler üzerlerindeki kumla ya da güneşin bu bölgeleri nasıl kavurduğuyla tanımlanmazlar. Öncelikle bir yerin çöl olabilmesi için uzun yıllar çok az ile hiç arasında yağış alması gerekmektedir. Genelde bu değer yılda 25 santimetrenin altındadır.
Bizde sizlere bu yazımızda çöller hakkında çeşitli bilgiler vereceğiz. Yazımız içerisinde en soğuk çöllerde üşürken en sıcak çöllerde ise yanacaksınız. Ayrıca bu bölgelerin dünya üzerinde nasıl oluştuklarının hikayesini de bilimsel olarak anlatacağız. Tüm bunlara ek olarak ise bu bölgelerde hayat var mı ve dünyanın en büyük çölleri hangileridir gibi soruları da yanıtlamaya çalışacağız. Hazırsanız bu sıra dışı coğrafyalara yolculuk yapalım.
Soğuk Çöller Arasında Bir Numara; Antarktika
Boyutu 14 milyon kilometre kare olan bir alan hayal edin. Bu büyüklük neredeyse Türkiye’nin yüz ölçümünün 20 katıdır. İşte bu büyük alan aynı zamanda çöller kraliçesi olarak da bilinen Antarktika’dır. Çünkü Antarktika dünyadaki en büyük çöl ünvanlına sahiptir. Aynı zamanda burası dünya üzerinde bulunan en soğuk bölgedir.
Soğuk hava su buharını tutamadığı için bu buzu bölgeye çok fazla yağmur düşmez. Antarktika’yı bir buz çölü halinde tutan şey ise beyaz rengidir. Çünkü buz, güneş ışığını yansıttığı için burası güneşin etkisiyle çok fazla ısınamaz. Isınamadığı için de buharlaşma olmaz ve yağmur almaz. Bu yüzden diğer çöller arasında çok farklı bir yapı olarak öne çıkmaktadır.
Albedo etkisi olarak da bilinen bu fenomen daha önce de dediğimiz gibi buzun, güneş ışınlarını yansıtmasıyla oluşur. Devasa boyuta sahip Antarktika ve komşusu Arktik, güneş ışınları tarafından eritilemezler. Bu durumlarından dolayı da bilim insanları arasında çöllerin asisi olarak anılırlar. Ayrıca bu iki çöl tuttukları suyu bırakmadıkları için çok çetin şartlara sahiptir.
Sıcak Çöller İçerisinde Kavurucu Bir Bölge; Sahra Çölü
Bazı bölgelerde ise durum çok farklıdır. Dünyanın ekvatorunun 30 derece kadar yakınında bulunan subtropik çöller milyonlarca yıldır doğru dürüst yağmur yüzü görmüyorlar. Durum böyle olunca da güneşim kavurucu ışınları tarafından pişiriliyorlar. Büyük Sahra’da da durum tam olarak bu. Bu çölde 7 milyon yıldır neredeyse hiçbir bitki yetişmiyor.
Bir teoriye göre dünyanın kıtaları oluşurken Asya ve Avrasya tabakaları çarpıştı. Bunun sonucunda da bugün Alpler olarak bildiğimiz dağ kuşağı oluşmaya başladı. Ancak bu sırada Tethys adı verilen bir deniz yok oldu. Çevrenin su ihtiyacını karşılayan bu deniz yok olunca zamanla Sahra bölgesi kurudu. Bu durumda çöller arasında en kuraklarından biri olan Sahra’yı ortaya çıkardı. Sahra o zamandan beri bomboş kurak bir bölge olarak hayatını sürdürmekte.
Ünlü Çöller İçerisinde Hiç Hayat Var Mı?
Peki ama bu ekstrem şartlar altında bulunan bölgelerde hiç canlı yaşıyor mu? Güçlü rüzgarlar ve çok az yağmur günümüzde çöller için başlıca oluşma nedenleri arasında yer alıyor. Bu yüzden bu bölgelerde hiç hayat olmadığını düşünebilirsiniz. Ancak bu bölgelerde de oralara uyum sağlamış canlılar yaşıyorlar.
Örnek verecek olursak Sahra Çölün’de bir tilki yaşamakta. Sahra Tilkisi olarak bilinen bu hayvan geceleri çölün buz gibi soğuklarından yararlanmak üzere evrim geçirmiştir. Özellikle kalın kürkü sayesinde bu sıcaklara dayanabilir. Çünkü gündüzleri kum tepelerinin içlerinde sıcaktan korunurken geceleri avlanır. Bu durum da dünyadaki diğer çöller açısından çok önemlidir. Çünkü bu örnek, bu bölgelerin o kadarda yaşanamaz koşullar altında olmadığı gösterir.
Çöllerde en değerli şey sizinde tahmin edeceğiniz gibi sudur. Bazı canlılarda su bulabilmek için çok zekice yöntemler geliştirmişlerdir. Bunlar arasında en ilginç olanları ise Namibya çölündeki böceklerdir. Buradaki bazı böcekler bedenlerinin arkasındaki hidrofil keselerini kullanarak çöller içindeki suları toplarlar. Bu su toplama işlemini yıl içerisinde çok nadir olarak görülen çöl sisinden yaparlar.
Oluşumların Göre Çöller Nasıl Meydana Geliyor?
Çöllerin oluşumu sırasında birçok faktör devreye girmektedir. Kutup bölgesinde yağmur yapmaması gibi. Ancak dev dağların gölgelerinde kalan bölgeler de dünyanın en soğuk çöller sistemlerine dönüşebiliyor. Bunlara en iyi örnek ise ABD’deki Great Basin ve Asya’da yer alan Gobi Çölü’dür. Her ne kadar yüzeyleri kumla kaplı olsa da yağmur almamalarının nedeni yanlarında bulunan dağların gölgesinde kalmalarıdır.
Bu tarz bölgelerin oluşumu için 4 ana unsurun meydana gelmesi gerekiyor. Bunlardan ilki ısınmadır. Güneş, okyanusu ısıtınca yükselen su buharı bulutları oluşturur. Bu bulutlar ise çöller için su bırakmak için rüzgarlar sayesinde dağlara doğru taşınır. İkinci adım ise yağmurdur. Bulutlar dağlara yaklaşırken alçalırlar ve yoğunlaşmaya başlarlar. Bu noktada serbest kalan su yağmur ve kar olarak düşmeye başlar.
Üçüncü unsur ise dağların gölgesinde kalan bölgelerdir. Bir önceki adımda yer alan yağmur burada etkisizdir. Çünkü sıcak hava içindeki nemi yağmur ya da kar olarak dağın diğer yamacına bırakır. Bundan sonra da dağın üzerinden arka tarafına doğru ilerler. Son aşama ise çöller için oluşum demektir. Bu nokta da dağın diğer yakasında kalan bölgeye hiç su ulaşmaz. Burası kurak bir ortam olarak kalmaya devam ettikçe çölleşmeye başlar.
Dünyadaki En Büyük Çöller Hangileridir?
Son başlığımız altında ise sizlere dünyadaki en büyük çöller hakkında bilgiler vereceğiz. Hazırsanız başlayalım. İlk sırada yazımızın başında da bahsettiğimiz Antarktika geliyor. Kutupsal bir tipe sahip olan bu çöl, 14 milyon kilometre kare büyüklüğündedir. Ortalama sıcaklık -10 ile -60 arasında değişmektedir. Yıllık ortalama yağış miktarı ise 5 santimetredir.
İkinci sırada ise Arktik vardır. Bu çölde bir önceki gibi kutupsal bir tipe sahiptir. Yine bir önceki çöl gibi buranın büyüklüğü de 14 milyon kilometre karedir. Ortalama sıcaklık yıl boyunca -10 ile -34 arasında değişmektedir. Yıllık ortalama yağış miktarı ise 15-25 santimetre arasındadır. En büyük çöller listemizin üçüncü sırasında ise Büyük Sahra yer almaktadır. Astropikal bir tipi olan çöl, 9 milyon kilometre kare büyüklüğündedir.
Büyük Sahra çölün sıcaklığı yıl boyunca 30 ile -50 dereceleri arasında değişmektedir. Ayrıca yıllık yağış miktarı ise 2,5 santimetreden daha azdır. Listemizin dört numarası ise Arabistan Çölleri’dir. Toplamda 2,3 milyon kilometre kare olan bu çöl de astropikal tiptedir. Bu çöller topluluğu yıllık 6 ile -50 derece arasında değişen bir sıcaklığı sahiptir. Ayrıca yıllık ortalama yağış miktarları 10 santimetreden daha azdır.
Listemizin son sırasında ise Gobi Çölü bulunmaktadır. Tip olarak soğuk çöl olarak geçen Gobi’nin büyüklüğü 1,3 milyon kilometre karedir. Yıllık ortalama sıcaklığı -40 ile -45 dereceleri arasındadır. Yıllık ortalama yağış miktarı ise 5 ile 20 santimetre arasındadır. Gobi gibi çöller özellikle çok soğuk olduğu için her ne kadar kutupsal çöllerle karıştırılsa da kutup bölgelerinde yer almazlar. Bu yüzden bu çölleri ayrı ayrı akılda tutmak sağlıklı olacaktır.